⁵ Tekst oryginalny(MZK nr inw.916/D )

Treść tego dokumentu potwierdza jednoznacznie odnalezione wcześniej przesłanie budowniczych schowane w butelce i zamurowane w pomniku.⁶

.

foto. 8,9) Tekst znaleziony w butelce po rozwinięciu

Jak wyglądał pierwotnie obelisk wzniesiony przez Jana Klimaszewskiego możemy zobaczyć na jedynym w kolekcji MZK zachowanym zdjęciu, zrobionym prawdopodobnie w dniu jego odsłonięcia czyli 24 września 1922 roku.⁷

⁶ MZK nr inw.915/D

⁷ MZK nr inw.346/F

foto. 10) Uroczystości odsłonięcia (?) pomnika. Pocztówka ze zbiorów MZK.

Pomnik zdecydowano się wznieść przy wjeździe do wsi, na dość dużym placu jaki stanowiło rozwidlenie drogi biegnącej z Nakła w kierunku Kcyni i Szubina. Do dzisiaj zachowała się tam częściowo ówczesna zabudowa. Był to czworokątny monument, w którym można by wyodrębnić 6 członów ułożonych schodkowo, na które składało się 12 warstw granitowych ciosów oraz wystająca z nich kolumna z orłem . Podstawę stanowiła najszersza (1,45x1,45 m) warstwa największych głazów. Z niej na wysokość 4 warstw wyrastał blok nieco węższy (1,25x1,25 m). Stanowił on podstawę dla kolejnych 4 warstw stanowiących 3. człon pomnika (1,05x1,05 m). Tę część z kolei przykrywała warstwa granitu wystająca nieco poza 3. człon tworząc coś w rodzaju gzymsu. Na niej spoczywała jeszcze jedna warstwa bloków, z których wystawał ostatni element, granitowa kolumna o półokrągłym zakończeniu zwieńczona figurą białego orła z rozpostartymi skrzydłami, skierowanego w stronę Nakła. Całość stanowiła proporcjonalną, wyważoną i dość klasyczną formę, której szerokość podstawy wynosiła ok. 1,5 m, a wysokość dochodziła do 4,5 - 5 m. Na każdej z czterech ścian 2. i 3. członu pomiędzy granitowymi ciosami pozostawiono wnęki, w które wpasowano tablice memoratywne wykonane z niebiesko-szarego łupku. Było ich prawdopodobnie 5. Na zdjęciu archiwalnym widać, że w nie wszystkich polach je wmontowano. Pozostały puste miejsca w 3 członie, jak gdyby przygotowane pod montaż dalszych tablic (?). Front pomnika znajdował się po stronie północnej, a więc był widoczny dla wszystkich zbliżających się od strony Nakła. Tam też zamontowano 2 tablice w układzie pionowym. Na pierwszej widniał ten sam tekst, który stanowił tytuł aktu erekcyjnego: „Ku wiecznej chwale i pamięci poległym bohaterom za wolność i zjednoczenie Ojczyzny w boju pod Paterkiem w roku 1919. Wdzięczni rodacy”. Na drugiej wyryto tekst: „Cześć bohaterom poległym, których nazwisk stwierdzić nie zdołano”. Po drugiej, południowej stronie znalazła się tablica z fragmentem wiersza: „Bo wciąż w koło słyszym i w grobie nam się śni, że to co nie zginęło wyrosło z naszej krwi”. Widoczna na foto.10 zachodnia ściana pomnika mieści tablicę akurat tę jedyną, która zachowała się do naszych czasów i jest obecnie przechowywana w Muzeum Ziemi Krajeńskiej. Widnieją na niej nazwiska 7 poległych powstańców: ś.p. Kazimierza Szczepaniaka, Franciszka Chabowskiego, Kazimierza Graczyka, Ludwika Kufla, Józefa Bizorowskiego, Tomasza Janickiego, Szczepana Ciężkiego. Na drugiej tablicy, prawdopodobnie po stronie wschodniej, znajdowały się nazwiska: Wincentego Kabacińskiego, Franciszka Skrzeszewskiego, Wincentego Michalaka, Bronisława Miłosiernego, Jana Wolniewicza, Franciszka Ozdyka i Franciszka Gerka. Pomnik otaczało żelazne ogrodzenie wykonane w nakielskiej fabryce Józefa Pawlaka (późniejszy Spomasz).

Uroczystości odsłonięcia pomnika rozpoczęły się w niedzielę 24 września 1922 r. w Nakle. Dziennik bydgoski z 22 września tak zachęcał do uczestnictwa:

„- Odsłonięcie pomnika dla poległych w Paterku. W niedzielę, 24.bm., o godz.3-ciej po poł. odbędzie się w Paterku pod Nakłem odsłonięcie pomnika dla poległych powstańców w walce z „Grencszucem” w r.1919. Wszystkie towarzystwa wojackie, powstańcze oraz niezorganizowani uczestnicy walk o niepodległość proszoni są o przybycie na tę uroczystość. Uczestników przyjmować będzie miejscowa organizacja powstańców, o godz. 12-tej w połud. poczem po krótkiej przerwie nastąpi wymarsz do Paterka. Po odsłonięciu pomnika i stosownych przemówieniach nastąpi złożenie wieńca na grobie poległych o Paterek bohaterów w Nakle.”

Jak widać na archiwalnej fotografii odzew na zaproszenie był spory. Liczne delegacje przybyły ze swymi sztandarami i w galowych mundurach. Widoczna jest też młodzież szkolna. Cała oprawa miała bardzo podniosły charakter. Miejscowa społeczność udekorowała plac białoczerwonymi flagami. Wzniesiono okolicznościową mównicę, a sam pomnik udekorowano roślinnymi girlandami z wplecionymi kwiatami. Wśród przemawiających notabli, którzy złożyli swoje autografy na opisanym wcześniej akcie erekcyjnym byli także powstańcy, koledzy poległych.

Z czasem mieszkańcy Paterka przyzwyczaili się do monumentu , który wzniesiono w ich wsi. Spowszedniał i wrósł w krajobraz tak bardzo, że poza uroczystościami rocznicowymi i świętami narodowymi zapominano czasem by zadbać o jego najbliższe otoczenie. Oto relacja anonimowego podróżnego zamieszczona w Gazecie Wągrowieckiej z roku 1936: (…)”W Paterku miejscowości słynnej z walk powstańców pod Nakłem zainteresował mnie wspaniały pomnik ku czci poległych powstańców a na nim piękny napis: Bo w ciąż w koło słyszym i w głowie nam się śni; że to co nie zginęło Wyrosło z naszej krwi. Tak brzmi napis…Ale ci co pozostali na tem co wyrosło z ich krwi zapomnieli o tych co krew swą przelali, bo poza ogrodzeniem pomnika w miejscu przeznaczonem na kwiaty, zamiast kwiatów rosną chwasty. Jak przykry obraz dla obcego przechodnia.(…) ⁸

Pomnik odsłonięty w 1922 roku przetrwał w niezmienionej formie 17 lat. Niemiecka agresja we wrześniu 1939 roku zapoczątkowała 5 lat okupacyjnego terroru. Wieś znowu stała się świadkiem tragicznych wydarzeń. Tym razem były to masowe rozstrzeliwania Polaków trwające od października do 2. połowy listopada. Niechlubną rolę w tej zbrodni odegrali miejscowi Niemcy, niedawni sąsiedzi działający w strukturach Selbstschutzu. W szczególnym niebezpieczeństwie znaleźli się byli powstańcy. Okupant mścił się nie tylko na ludziach. Niszczono wszelkie pamiątki związane z polskością i polskim patriotyzmem. Także pomniki. Nie inaczej stało się w Paterku. Z monumentu usunięto orła wieńczącego obelisk i zdemontowano tablice. Prawdopodobnie wtedy wraz z orłem wyrwano granitową kolumnę, na której spoczywał. ⁹ W czasie okupacji zniknęło też żelazne ogrodzenie. Według wypowiedzi świadka tamtych wydarzeń tablice z pomnika zdjął na rozkaz swoich władz niemiecki sołtys Rudolf Wutzke.¹⁰ Jako gospodarz od dawna mieszkający we wsi miał być przychylny Polakom i dlatego być może nie zniszczył ich, tylko złożył na terenie miejscowej szkoły. Do naszych czasów przetrwała jedna. Została szczęśliwie znaleziona przez szkolnego woźnego podczas porządkowania strychu w budynku tzw. „białej szkoły” dopiero ok. roku 2000. Ktoś ukrył ją pod podłogą , pomiędzy belkami stropowymi.¹¹ Ostatecznie w 2006 r. trafiła do nakielskiego muzeum przekazana przez Annę Dombek, ówczesną dyrektorkę szkoły podstawowej w Paterku. Pomimo tego, że była rozbita na kilka części jej stan zachowania był na tyle dobry, że udało się ją zrekonstruować bez uszczerbku dla treści.

⁸ w: Gazeta Wągrowiecka nr 188 z dn. 14 sierpnia1936 r.

⁹ Dziś można ją jeszcze zobaczyć na jednej z miejscowych posesji.

¹⁰ Relacja mieszkańca Paterka Jana Mazura w zbiorach autora.

¹¹ Relacja Pawła Mylcarka w zbiorach autora.

foto.11) Zachowana tablica (MZK nr inwent.374/H)

Warto wspomnieć na marginesie, że mimo grożącego w czasach okupacji niebezpieczeństwa, byli powstańcy z Paterka narażając życie przechowali też swój sztandar Towarzystwa Powstańców. Przetrwał zamurowany w ścianie komina przez Ludwika Woźnickiego i Ludwika Nowickiego. W 1946 roku pomnik został odbudowany. Nowe tablice umieszczone na wysokości trzeciego członu wykonano z czarnego marmuru (bazaltu ?), ale nie wiadomo jaką zawierały treść. Nie były to z pewnością przedwojenne tablice z nazwiskami powstańców. Starano się przywrócić pierwotny wygląd więc na szczycie umieszczono orła siedzącego na kuli, ale tym razem całość wykonano z metalowych prętów, a zamiast kolumny granitowej zastosowano lastriko.¹² Z estetycznego, a może i politycznego punktu widzenia nie był to chyba trafiony pomysł, skoro później na szczycie zamiast orła pojawiło się godło Polski Ludowej – tarcza z wizerunkiem orła, oczywiście pozbawionego korony. Placyk przy pomniku ponownie stał się miejscem, przy którym odbywały się różnego rodzaju uroczystości i manifestacje. Na fotografii z 1969 r. uwieczniono część obchodów 50. rocznicy Powstania, w których uczestniczy pięciu żyjących jeszcze powstańców z Nakła i Paterka, między innymi wspomniani wyżej panowie z wydobytym z ukrycia sztandarem. Sam monument ma już nieco inny wygląd. Wzbogacił się o 4 nowe, metalowe tablice z identyczną treścią - wyobrażeniem tarczy, na której widniał orzeł bez korony, poniżej dwa grunwaldzkie miecze i data 1410-1945. Inicjatorem umieszczenia tych tablic, wykonanych w Nakielskich Zakładach Mechanicznych (tam gdzie kiedyś wykonano ogrodzenie) i być może ich projektantem wzorującym się na ikonografii Orderu Krzyża Grunwaldu był mieszkaniec Paterka -Zygmunt Przybylak. Powróciło też ogrodzenie w postaci rachitycznego metalowego płotka nie mającego nic wspólnego z oryginałem.

¹² Relacja anonimowego mieszkańca Paterka z 2011 r. (Podczas konsultacji społecznych dot. miejsca rekonstrukcji pomnika).

foto.12) Powstańcy Wielkopolscy na tle pomnika w roku 1969 (MZK nr inwent. ? H)

Po jakimś czasie czarne tablice zostały zastąpione jasnymi marmurowymi, a wykute na nich inskrypcje wypełniono czarną farbą. Tablice te zachowały się do czasów nam współczesnych i zdemontowano je dopiero podczas rozbiórki całego pomnika.

foto.13) Napis na tablicy od strony północnej brzmiał: „Bohaterom powstania wielkopolskiego z 1919 roku poległym w walce o wolność ojczyzny składają hołd rodacy”. Foto ze zbiorów UMiG.

foto.14) Napis na tablicy na ścianie wschodniej „Poległym żołnierzom w latach 1939 – 1945 składają hołd rodacy”. Foto ze zbiorów UMiG.

foto.15) Tablica na ścianie południowej „Ofiarom zbrodni hitlerowskich w walkach okupacji składają hołd rodacy”. Foto ze zbiorów UMiG.

foto.16) Tablica na ścianie zachodniej „Hołd bohaterskim żołnierzom radzieckim poległym w roku 1945”. Foto ze zbiorów UMiG

foto.17) Wygląd pomnika w latach 90. Z zasobów UMiG.

W taki oto sposób, pomnik zyskując nowe tablice zatracił swój pierwotny charakter. Została rozmyta pierwotna idea jaka przyświecała jego budowniczym. W pamięci mieszkańców wsi pozostał jednak „pomnikiem powstańców” i tylko tak o nim mówiono. Obok służb miejskich opiekę nad pomnikiem przejęli uczniowie miejscowej szkoły, ale też osoby prywatne, jak choćby mieszkające po sąsiedzku panie Janina Chrzanowska i Felicja Kinowska, córka powstańca. Od roku 1995 społecznik Zygmunt Przybylak wraz z innymi mieszkańcami Paterka rozpoczyna oficjalne starania by przywrócić pomnikowi pierwotne znaczenie, proponując lokalnym władzom wymianę części tablic i umieszczenie na nich nowych treści. Te spontaniczne i godne pochwały dążenia nie są niestety poparte żadnymi badaniami, a pamięć ludzka bywa zawodna i ograniczona. Stąd dość niefortunnie sformułowane propozycje tekstów nie zostały zaakceptowane przez Wojewódzki Komitet Ochrony Miejsc Pamięci Walk i Męczeństwa. Wymiana korespondencji pomiędzy urzędami i petentem trwała przez kilka lat. Sprawa odżyła i znalazła swój finał dopiero po 15 latach w związku z przebudową skrzyżowania, na którym stał historyczny obelisk. Zaszła konieczność jego rozbiórki i pojawiła się myśl przeniesienia w inne miejsce. Te niespodziewane wydarzenia wpłynęły na przyspieszenie decyzji dotyczących tablic memoratywnych na pomniku. Decyzją Miejsko-Gminnego Komitetu Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w Nakle nad Notecią z dnia 27.10.2010 roku, zatwierdzoną przez Komitet Wojewódzki OPWiM w Bydgoszczy, zdecydowano usunąć wszystkie poprzednie tablice, a na ich miejsce wstawić dwie nowe o następującej treści: Bohaterom powstania wielkopolskiego 1919 r. Poległym w walce o wolność ojczyzny składają hołd rodacy 24.IX.1922. I drugą: „wciąż w koło słyszymy i w grobie nam się śni, że to co nie zginęło wyrosło z naszej powstańczej krwi.” Autor nieznany 7.II.2012 W zamyśle Komitetu przedsięwzięcie to miało przywrócić pierwotny charakter pomnika. Tymczasem pomnik rozebrano, znajdując w jego wnętrzu dwie butelki pozostawione przez pierwszych budowniczych. W jednej znajdował się wspomniany już akt erekcyjny i zmięta gazeta, a w drugiej najprawdopodobniej …cygaro. Pracownicy firmy kamieniarskiej przekazali znalezisko do muzeum. ¹³

foto.18) Butelki z wnętrza pomnika. (MZK nr inwent. )

¹³ Demontaż i rekonstrukcję pomnika przeprowadziła firma kamieniarska p. Tomasza Urbańskiego z Nakła. Konsultacji na etapie rekonstrukcji udzielał autor.

foto.19) Rondo bez pomnika foto.20) Fragmenty rozebranego pomnika

Toczyła się jeszcze dyskusja czy nie przenieść pomnika w inne miejsce. Odbyły się nawet swego rodzaju konsultacje społeczne. W wyniku postawy części mieszkańców Paterka i członków MGKPWiM nie wyrażono zgody na nową lokalizację. Dzisiaj stoi więc (mniej więcej) na pierwotnym miejscu, pośrodku nowego ronda drogowego.